पुराना अन्दाज - नञा सङ्कल्प

पुराना अन्दाज - नञा सङ्कल्प
नञा साल र नञा पुस्तक

गत वर्ष यसछेक मलाई आफ्नो गाउँ कालो पहाड़मा अवस्थित शिक्षण संस्थानप्रति समर्पित लेख "रिनाक स्कूल : मेरा बुवाको सपना साकार - हीरक जयन्ती वर्ष नवनिर्माणको" प्रस्तुत गरी साललाई विदा गर्दै नव-वर्षलाई स्वागत गर्ने सुअवसर जुरेको थियो | सिक्किम लगायत देशका अरु भागझैं हाम्रो छुजाचेन र रिनाक समष्टिहरु पनि चुनाउको चपेटमा परेको थियो जसले गर्दा पूर्व-घोषित विश्व नेवार दिवस र सिक्किमवासी नेवारहरुमाथिका लेख समयानुकूल नभएको ठ-याई त्यसै स्थगित रहनगएको थियो | त्यसपछि मेरो कलमले विश्राम पाएको थियो किनकि नेपाली नव-वर्ष आगमनपछि हालसाल झैं वर्षको अधिकांश भाग हाम्रो वार्षिक अमेरिका प्रवासमा बित्न गएको थियो | यही अवधिबिच सिक्किममा धेरै समयदेखि प्रतीक्षित परिवर्तन फलस्वरूप प्रेमसिंह तामाङ्ग (गोले) नेतृत्व को सिक्किम क्रान्तिकारी मोर्चाले जनाधार प्राप्त गरी यहाँ नञा सरकार गठन हुनुगएको थियो | म चाहन्थेँ, आफ्नो संस्मरण नलेखेर अनि त्यसलाई प्रकाशित नगरेर पनि आफ्नो बढ़्दो उमेरको स्वतन्त्र समय स्वछन्द आनन्द प्राप्त गरी व्यतीत गर्नसक्थें कि क्षणिक नै भए पनि तर निरन्तर पहाड़ी खोला-नाला झैं ! समयको यही प्रवाहमा अभ्यस्त पनि भइसकेको थिएँ र अन्तत: थाहानै नपाई हाम्रो छ: महिनाको प्रवास पनि अन्त्यतिर थियो, अहिले यो साल झैं | दशैंछेक र तिहार सँगसँगै नेवार नव-वर्ष नेपाल संवत् ११४०-को आगमनको रमझमले त्यसै पनि रहल समय राम्ररीनै कट्ने अनि फेरि स्वदेश प्रस्थानको प्रतीक्षा थियो |

यस्तैमा यहाँबाट सिक्किम नेवार गुठीको पक्षमा प्रमुख सम्पादक प्रद्युमन श्रेष्ठले आगामी नवम्बरमा गुठीको रजत् जयन्तीको अवसरमा निस्कने विशेष वार्षिक 'स्मारिका'-को लागि २५ लामो ऐतिहासिक यात्राप्रति समर्पित मेरो एक संस्मरण-लेख अनुरोध गर्छन् | केही वर्ष यता मैले स्मारिका-को लागि लेख, अरुलाई पनि सो लेख्ने अवसर प्राप्त होस् भन्ने अभिप्रायले, नपठाएको र झण्डै यो लेखबारे कुरा बिर्सेको पनि थिएँ | घरमा फोन गर्दा छोरा रमणले उनले लगातार फ़ोन गरी मलाई सम्झाइदिने अनुरोध गरेको थाहा पाएँ अनि म प्रद्युमनलाई सम्पर्क गर्छु | कहिलेसम्म पठाउनुपर्ने र कति विस्तारमा लेख हुनुपर्ने कारण मेरा लेखहरु प्रायशः धाराप्रवाह हुनेगरेका साथै केही तस्वीर सँगै राख्नगरेकाले त्यस्ता पत्रिकालाई स्थानको अभावको अन्दाज अनि अन्य संस्थागत समस्या हुनुजाला कि भन्ने मेरो सन्देह थियो | उनले यस्ता कुनै समस्या नहुने र २० अक्टोबरसम्म लेख पठाइदिने आग्रह गर्छन् | तथापि यी कुराको मद्देनजर राखी 'स्मारिका'लाई सुहाउँदिलो एक सङ्क्षिप्त लेख पठाउँछु, बरु यस्को विस्तृत रुप कुनै पुस्तिकाको रुपमा पछि प्रकाशित गर्नपरे गरूँला भन्ने विचारले | पाठकहरुको हित ध्यानमा राखेर यो अङ्ग्रेजी लेख लोकप्रिय स्थानीय समाचारपत्र 'सिक्किम एक्सप्रेस'-मा पनि प्रकाशित हुन्छ | यसको नेपाली रुपान्तर 'यात्रा रजत् जयन्ती : सिक्किम नेवार गुठी - एक सिंहावलोकन : माइल खुट्टी एक चुनौती अनेक' शीर्षकमा केही समयपछि लोकप्रिय स्थानीय दैनिकहरु 'समय दैनिक', 'हिमाली बेला' र 'हाम्रो प्रजाशक्ति'-मा पनि प्रकाशित हुन्छ | टाढ़ाटाढ़ा भएका कतिपयले 'स्मारिका' वा दैनिकहरु कुनै पनि नपाउलान कि भन्ने आशङ्काले साथै विश्वभरिका हितैषीहरू सिक्किम र यहाँका विभिन्न गतिविधिहरुमा रुचि राख्नेभएकाले उनीहरुको हित ध्यानमा राखी यी दुवै लेख हाम्रो वेबसाइट 'करुणागुठी डटकम'-मा पनि 'थिङ्किङ्ग लोकल' व 'स्थानीय चिन्तन' पृष्ठ अन्तर्गत् पस्केर राख्छु | काठमाडौँ नेपालका हाम्रा हितैषी नरेशवीर शाक्यले यस लेखप्रति रुचि देखाएर त्यहाँका अनेकौं पाठकहरुको हित ध्यानमा राख्दै आफ्नो इलोहँ प्रकाशन अन्तर्गत् पाक्षिक 'लायकू'-मा प्रकाशित गर्ने ध्येयले मलाई यसको निम्ति नेपाली लेख पठाइदिने अनुरोध गर्दछन् | नेपालभाषा सँगसँगै नेपालीमा दुइ कलममा उनले यो लेख "लायकू" वर्ष १७ अङ्क ३ र ४ अन्तर्गत् नेपाल संवत् ११४० कछला व थिंला / २०७६ मंसीर १-१५ अनि मंसीर १६-३० तदनुसार १७ नवम्बर - दिसम्बर १ २०१९ र २ - १६ दिसम्बर २०१९ मितिमा धारावाहिक रुपले सचित्र प्रकाशित गर्दछन् | नेपालभाषा सँगसँगै नेपालीमा पनि भएका दुइ कलम/स्तम्भमा लेख्ने प्रथा सर्वप्रथम सन् १९९६-मा हामीले सिक्किम सरकारको मुखपत्र 'सिक्किम हेरल्ड नेवारभाषा संस्करण'- शुरुगर्दा यी पङ्क्तिका लेखक स्वयम् यसका सचिव एवम् मुख्य-सम्पादक छँदा अधिकांश नेवारहरुको हितमा उहाँहरु आफ्नो मातृभाषा पढ्न-बुझ्न नजानेका हुनाले सो सरल र सुगम होस् भन्ने अभिप्रायले परिचित गराएका थियौँ | सन् १९९७ सालमा भारतको स्वतन्त्रताको ५० वर्ष मनाउन संस्कृति र धरोहर विभागद्वारा आमन्त्रित नेवार साँस्कृतिक साँझको निम्ति नेपालभाषा मंका खलका नायो पद्मरत्न तुलाधर*-को अगुवाईमा नरेशवीर शाक्य संस्थाका मूल-सचिवको हैसियतले एक विराट टोली लिएर गान्तोक आएका थिए | त्यही बेला उनले सो 'सिक्किम हेरल्ड नेवार संस्करण' देखेर पछि नेपालमा आफ्नो पाक्षिक 'लायकू'-मा सो व्यवहारमा ल्याए होलान् | तर सूचना एवम् जनसम्पर्क विभागबाट मेरो स्थानान्तरण हुनसाथ त्यहाँका सम्बन्धित हाम्रा भाषाका पारङ्गत विज्ञ नेवार 'कालीदास' महानुभावहरुलेनै यस चलनलाई अन्त गरेका थिए | त्यसरीनै सन् १९५६-मा स्थापित अङ्ग्रेजी सिक्किम हेरल्ड'-को ५० वर्षीय ऐतिहासिक यात्रामा प्रथम पटक 'मास्टहेड' / शीर्षक नै परिवर्तन गरेर इतिहास रचेको थियो र यस नवीनतालाई सबैले सहर्ष स्वागत जनाएको, तर त्यो पनि यसको सिकोमा अर्कै राख्नमा आफ्नो बुद्धिमतता देखाए | नेवारहरुको मूलथलो नेपाल खाल्डामा 'लायकू'-ले सो प्रथा अझसम्म आज १७ वर्षमा प्रवेश गर्दा पनि निरन्तर व्यवहारमा ल्याउन श्रेयस्कर ठाने, जब कि हाम्राहरुले यसलाई तिरस्कार गर्नमानै कुनै पनि हिचकिचाहट देखाएनन् | जे होस्, आफ्ना अनेकौ प्रसंशक-पाठकहरुको हित/सुविधा ध्यान राख्दै वाराणसी / बनारस / काशीबाट सन् १९३७-देखि प्रकाशित भईआएको नेपाली साहित्य संकलन 'उदय' त्रैमासिकले पनि उपरोक्त लेख आगामी नव-वर्ष २०२० विशेषाङ्कमा प्रकाशित गरिरहेको छ | यस लेखको बृहत उपयोगिता देखेर यस्तो लाग्छ कि सिक्किमबाट प्रकाशित यस लेखले सिक्किमवासी नेवारहरुको मात्र नभई यहाँका सबै समुदायको सद्भावना र भातृत्वको मैत्रीपूर्ण सुसन्देश संसारभरिनै पुग्न-पु-याउन समर्थ भएको ठहर गरे अत्युक्ति नहोला | व्यक्तिगत रुपमा हेरौं भने मैले चुनाउअघि छाप्न नसकेको लेखद्वारा हुनुगएको मन-मलिनताको यसै लेखद्वारा क्षतिपूर्ति भएको आभास गर्दछु !   

अमेरिका जाँदा छः महिनाको लागि किनेका औषधि सिद्धिनैलागेकाले यसको पूरताल गर्न गत शनिवार हामी बजार गएका थियौँ | आनन्दले एक-एक सय चक्कीको नञा पेकेटनै दिन्छन् - तीन महीना जति सजिलै पुग्नेगरी | घर पुगेर यसो औषधि हेर्दा मैले लिनेगरेको औषधिको रङ्ग-रुपनै भिन्न पाएँ र ठिम्याउन समय लागेको थियो किनकि पत्तीको आकार-प्रकार बढ़ेको थियो | राजधानीको बढ्दो चिसोबाट आफैलाई जोगाउन एउटा टोपी किन्ने तरखरमा थियौँ | 'लाइफ़लाइन'बाट निस्किँदै गर्दा एक परिचित सज्जन मलाई हात हल्लाउदै जान्छन् र अलिक पर पुगेर फर्किआउँछन् | मलाई ठिम्याउन गाह्रो भयो कि भनेर यसो हात मिलाउँदा 'म सी. पी. देवान' भन्छन् | उमेरले गर्दा अलिक भिन्न देखे पनि सजिलै चिन्नसकिने, उहाँ नर्थ-प्वाइन्ट दार्जीलिङमा मेरा भाइ विजयका सहपाठी अनि उनका भाइ जोह्न देवान सिक्किम विधान सभा सचिव छँदा मसँगै काम गर्थे | उनले सहर्ष मेरा लेख पत्र-पत्रिकाहरुमा पढ्ने गरेको भन्छन् र म गद्गद् भई धन्यवाद दिँदै सोध्द्छु "भर्खरै कुन लेख पढ्नु भयो होला !?” - “सिक्किम नेवार गुठीको रजत् जयन्तीको अवसरमा प्रकाशित लेख" यद्यपि 'राष्ट्रिय स्वास्थ्य जाँच दिवस'-बारे मेरो अर्को लेख अङ्ग्रेजी र नेपाली दुवैमा त्यसपछि स्थानीय समाचारपत्रहरुमा प्रकाशित भएका थिए | रचना पुस्तक हाम्रै हो भनी जानेकाले त्यहाँ अङ्ग्रेजी-नेपाली शब्दकोश उप्लब्ध छन् कि भनी सोध्द्छन्, | "कुन चाहिँ?" - "पारसमणि प्रधानको" उनको उत्तर हुन्छ | मेरोमा यसको प्रति सँगसँगै साथै डाक्टर पर्स्मी प्रधानको जीवन मैले सन् २०००-तिर स्थानीय कम्युनिटी हल परिसरमा आयोजित पुस्तक मेलामा हरेन आलेको स्टलबाट किनेको थिएँ | यी बाहेक बाबुलाल प्रधान र अन्य पनि हाम्रो "जय स्मृति शोघ ग्रन्थालय"-मा भएको तर पसलमा छ-छैन थाहा नभएको र छ भने खबर गर्ने भन्छु | धेरै दिनपछि यसरी भेट भएकोमा हामी खुशी व्यक्त गर्छौं - उनी हिजआज तादोङ्गमानै बस्नेगरेको बताउँछन् र छुट्टिन्छौँ | केही बेरपछि लाल बजार साग-सब्जी किन्नपुग्दा अर्का एक सज्जनले "श्रेष्ठ साहेब पो हुनुहुँदो रहेछ भनी अघि निस्कन्छन् तर निकै पर पुगिसकेकाले मैले उनलाई चिन्न र बोल्नपनि सकिनँ | यसरी नै गत वर्ष लाल बजारबाहिर गाड़ी पर्खिंदा सिँहलाल वा एस. लामा साहेब, भूतपूर्व कृषि-निदेशकसित अकस्मात् भेटघाट हुन्छ र उहाँले पनि यसरी नै "अहो श्रेष्ठ साहेब पो हुनुहुँदो रहेछ!” भन्छन् | उहाँ हिजआज मल्लीमानै बस्नेगरेका र सहजताकासाथ लामा भएकाले लामा कामनै गर्नेगरेको भनी बताउँछन् र हामी कुशल-मङ्गल सोध-बुझ गरेर छुट्टिन्छौं | मलाई अघि टाढ़ैबाट देखिएका ती सज्जन पनि कहीँ उनी नै त थिएनन् भन्ने मनमा कौतुहल लाग्छ, तर ... !


साललाई विदा गर्न भनूँ वा नञा साललाई स्वागत गर्न, भर्खरै रचना पुस्तकमा दुइवटा पुस्तक लोकार्पंण भएको थियो | यसअघि यहीँ अप्रेलमा भूतपूर्व मुख्य-सचिव हाम्रा जिउँदो धरोहर केशवचन्द्र प्रधानका बाहुलीबाट स्थानीय उदीयमान लेखक निखिल प्रधानको जासूसी उपन्यास 'कोल्ड ट्रुथ'-को लोकार्पण भएको थियो भने भर्खरै १३ दिसम्बरको दिन मात्र निजकै निवासमा उहाँका छोरा शैलेशको तत्परतामा भरतकुमार प्रधानको 'पिक्टोरियल हेण्डबुक ओन फ्लावर्स अफ् सिक्किम- भोल्युम वन' सार्वजनिक भएको थियो | 'रचना रजत जयन्ती कथा प्रतियोगिता २००५'-मा आफ्नो कथा 'जिउनी'को लागि प्रथम पुरस्कार विजेता युवा बरालको नवीनतम कथा सङ्ग्रह 'छिछिमिरा'-को पनि नेपाली नव-वर्षको छेक पारेर लोकार्पण भएको थियो | अर्का स्थानीय उदीयमान युवा लेखक, जो कि 'एमाजोन पेन टु पब्लिश प्रतियोगिता २०१७'-का फाइनालिष्ट हुन्, पञ्कज गिरीको उपन्यास 'द् फ्रेजाइल थ्रेड अफ् होप' ले यो साललाई बिदा गरेको भान भयो किनकि यसको प्रकाशन वर्ष २०१९ दिइएको छ | आफ्नो यस नञा पुस्तकमा लेखकले एक अध्याय रचना पुस्तक र क्याफे फिक्सनलाई नै पृष्ठभूमि बनाएर लेखेका छन्, धन्यवाद | अर्को नञा पुस्तक थियो सुपरिचित लेखक पेम्पा तामाङको 'विचार अनि विवेचना - समालोचनात्मक लेख सङ्ग्रह' जसलाई 'चिया कविता' समूहको तत्वावधानमा यहाँ प्रायोजित गरिएको थियो | यसमा सम्मिलित १३ लेखहरुमध्ये मेरो चित्तबुझ्ने लेख अन्तिम थियो - "लालबहादुर बस्नेतको हिज मेजेस्टिज पेयिङ्ग गेष्ट" | यस पुस्तक सँगसँगै उनको एकमात्र नेपाली पुस्तक 'धर्मछाड़ा'-को बिक्री-वितरण त्यसबेला भर्खर-भर्खरै स्थापित रचना पुस्तकलाईनै प्राप्त भएको थियो | म स्वयम् पनि मेरो एक लेख अन्तर्गत् उनीबारे केही संस्मरण लेख्दै थिएँ र यो लेख मलाई उपयोगी सिद्धभएकोमा धन्यवाद | यसको प्रिन्टलाइनमा 'प्रथम प्रकाशन २०२०' जनाइएकोले पुस्तकले नव-वर्षलाई स्वागतगरेको आभास भयो | यी दुइ पुस्तक बाहेक भीम ठटालको 'जिद्दी बालक - दोस्रो संस्करण'-को पनि भोलिपल्ट शहरमा सार्वजनिक भएको खबर पढ्नपाएको थिएँ | अघिल्लो साँझ मात्र सन् २००६-मा प्रकाशित यस पुस्तकको पहिलो संस्करण रचना पुस्तकमा देख्दा मैले त्यसबेला यसमा भएको कुनै कविताबारे मेरो एक लेखमा केही पङ्क्ति लेखेको र सो तत्कालीन लोकप्रिय अङ्ग्रेजी साप्ताहिक 'नाउ'-मा प्रकाशित भएको सम्झना ताजा भएको थियो | यसरी मलाई पुरानो कुरो सम्झना गराएको हुनाले सो पुस्तकले यो साललाई विदा गर्दै नञा साललाईनै स्वागत गरेको अनुमान गर्दछु | यी सबैनै लेखकहरुलाई हार्दिक बधाईको साथ पुस्तकको सफलताको लागि हाम्रो शुभकामना छ | नञा वर्ष २०२०-लाई स्वागतगरी भित्र्याउन सहज होस् भनेर 'गुडहाउसकिपिङ्गडट्कम'ले दिएका "नञा वर्षमा स्वास्थ्यकर र सुखद जीवनका लागि प्राप्तगर्न सकिने ४१ सङ्कल्पहरु जसद्वारा आफ्नो ऊर्जा/शक्ति बढ़ाउन अनि घटाउन सकिन्छ" भनी केही सुझाउहरु स्वरूप प्रस्तुतगरेको छ | स्थानाभावले गर्दा यहाँ राख्न असमर्थभएको तर एक अन्यले केही हतोत्साहित नभई व्यवहारमा ल्याउन सकिने केही सहज र सरल उपायहरु यहाँहरुसमक्ष विचार गर्नयोग्य ठह-याई राख्दैछु - वजन कम गरौँ, सुगठित बनौँ, धुम्रपान त्यागौँ, मदपान त्यागौँ, स्वस्थ्यकर भोजन गरौँ, ऋणमुक्त हौँ तथा व्यवस्थित बनौँ | म स्वयम् आफ्ना सङ्कल्प भनूँ भने - अ) बचत गरौँ - ऊर्जा, जल अनि संसाधन; आ) नियन्त्रण गरौँ - रक्तचाप, मधुमेह अनि शारीरिक वजन; तथा इ) आफूसित भएका सम्पति सन्तोषपूर्वक उपभोग गरौँ एवम् यथासम्भव खुशी बाँड़ौँ - अरु केही भएनभए आफुले लेखेका कुरा समय-समयमा | कोही भन्छन् , "नञा वर्षको सङ्कल्प यो वर्ष भित्रिने र अर्को वर्ष बाहिरिने विषय मात्र हो |” जेजस्तो होस्, यहाँले गरेका सङ्कल्पहरु सफल होउन्, मेरो शुभकामना छ | यस वर्षको यो अन्तिम लेखद्वारा २०१९-साललाई अलविदा भन्दै यहाँ र यहाँको परिवारमा नञा वर्ष २०२० सुख र समृद्धिले परिपूर्ण रहोस् अनि आउँदा वर्षहरुमा शान्तिमय अनि सुस्वास्थ्यले आनन्ददायी दीर्घायु जीवन सिद्ध होस् |


दृष्ट्व्य: यो प्रस्तुति एक संस्मरण मात्र भएको र यहाँ उल्लेखित व्यक्ति (दिवङ्गत *चिन्हित), घटना, स्थान आदिका नाम सान्दर्भिक ठह-याई राखिएका हुनाले यसलाई अन्यथा नलिइदिनहुन विनम्र अनुरोध छ | थप जानकारी भए [email protected] सम्पर्क गर्नु होला |