सिक्किममा इन्द्रजात्रा र नेवार भाषा
केही प्रस्तावना र सम्भावना
चित्र-परिचय न्ह्यालुवा/पथ प्रदर्शक पद्मरत्न तुलाधर र नरेशबीर शाक्यलाई सम्मानित गर्दै लेखक २७ मार्च २०१६ काठमाडौँ २. सहस्र चन्द्र दर्शनम् महारथारोहण वा जंक्व ३० मई - १ जून २००० साल रिनाक ३. जंक्व २००० रिनाक र प्रथम इन्द्रजात्रा २०००नामथाङ्गग-बारे केही समाचारपत्रका कतरन ४. उपस्थित गण्यमान्यहरुसित लेखक 'द् नेवार्स वर्ल्ड वाइड - कन्नेक्टिङ् द् डट्स :सिक्किम'को पूर्वावलोकन रचना पुस्तकमा २३ मार्च २०१६ | सन् १९९९ सालमा सिक्किम नेवार गुठीको केन्द्रीय कार्यालय राजधानी गान्तोकबाट बाहिर सिक्किमको मुख्य प्रवेश-द्वार रम्फू नगरदेखि केही किलोमिटर टाढ़ा दक्षिण जिल्लामा अवस्थित ऐतिहासिक साथै धरोहर मानिएको नामथाङ्ग कोठी पुगेको थियो | तत्कालीन अध्यक्ष खगेन्द्र प्रधानको यस निर्णय र त्यस भवनका स्वामी धर्मप्रताप र दुर्गा कसजुको उदार सहयोग हामी सबैले स्वागत गरेका थियौँ | यस निर्णयको मुख्य अभिप्राय राजधानीमा अधिकांश नेवारहरु राज्यका अन्य स्थानहरुबाट आएकाले गुठी जस्तो सामुहिक कार्यलाई सही दिशा निदेश दिई समुचित र सही लक्ष्यतिर बढ़्न सकिने परिकल्पनालाई नकार्दै त्यहाँ समाजका केवल ठूलाठाला र सम्पन्न वर्गको अधिपत्य रहेको ठहर गरिएको थियो | राजधानीबाहिर गाउँ-घर कुना-काप्चामा भएका विपन्न परिवारलाई समेट्न नसकेको धारणा अघि सार्दै समाजलाई कुशल दिशातर्फ समावेशी प्रकारले अघि बढ़ाई लाने जिम्मेवारी लिएका नयाँ कार्यकारिणी समितिको निर्णयलाई सर्वमान्य रहेको ठहरायौं | त्यसै अनुरुप हामीहरु सबैले समर्थन, सहमति र सहयोग दिनुमा नै हाम्रो जातिको सर्वहित निहित रहेकोमा विश्वस्त हुँदै सिक्किम नेवार गुठीका विगतका कठिन प्रारम्भिक प्रयासद्वारा प्राप्त मार्गदर्शक परिणामहरुलाई अग्रसर गरी कुशल र सठीक कार्य सञ्चालन गर्ने छ भन्ने कुरामा विश्वस्त भयौं | हाम्रो भाषा, कला, संस्कृति, रीति-रिवाज, परम्परा, आदिलाई समग्र रूपमा सुरक्षित र संरक्षित राख्दै संवर्धन र उत्तरोत्तर विकास र समृद्धिको कामना गरी सबै पक्ष तथा राज्य सरकारबाट पनि सहयोग-समर्थन प्राप्त भएको थियो | साल २००० त्यहाँ आयोजित इन्द्रजात्रा सिक्किममा पहिलो पटक सम्भवत: नेपाल खाल्डोबाहिर नै सो सर्वप्रथम भएको अनुमान छ | सिक्किमका मुख्य मन्त्रीलाई आमन्त्रित गरी यसको विधिवत् उद्घाटन भई सम्पन्न हुनुगएको थियो जसको यो पङ्क्तिकार पनि साक्षी छ | करुणा देवी स्मारक धर्मार्थ गुठीको पक्षबाट हामीले यस प्रयासको सराहना गरी बधाई दिँदै एक अभिनन्दन-पत्र पनि त्यही बेला दिएका थियौँ | गुठीले त्यहाँ 'नेवा: भाषा व संस्कृति विद्यालय' पनि सञ्चालन गरेर छोंटो अवधिमा केही ठोस कार्य गर्न सफल भएको थियो | यसको श्रेय निसन्देह गुठीका तत्कालीन अध्यक्ष तथा नामथाङ्ग कोठी परिवारलाई जान्छ |
राजधानी बाहिरको तितो-मीठो एक दशकपछि सन् २०१०-मा सिक्किम नेवार गुठीको केन्द्रिय कार्यालय गान्तोक फर्काइ ल्याउने बाध्यतालाई अन्तत: सफलता प्राप्त भएर धेरैलाई राहतको अनुभव भएको थियो | इन्द्र्जात्रालाई राज्यस्तरीय सामुहिक पर्वको रूपमा परिचित भए बापत् सन् २०११-देखि राज्य सरकारबाट एक सार्वजनिक विदाको रूपमा मान्यता प्राप्त भयो | यो एक माइल-खुट्टी सिद्ध भएको छ साथै एक चुनौती पनि | सोही साल काठमाडौँबाट 'बाखं दबु' कथाकारहरुको संस्थाका लक्ष्मण राजवंशी, राजा शाक्य जस्ता प्रतिष्ठित नेवार व्यक्तित्वहरु आमन्त्रित गरी इन्द्र्जात्रालाई व्यापक तौरमा मनाइएको सम्झना छ | यसरी नै सन् २०१४-मा काठमाडौँबाट विद्वानहरु आमन्त्रित गरी 'नेवार भाषा, संस्कृति र परम्परामाथि राज्यस्तरीय गोष्ठी'का साथ समय-समयमा अरु क्रियाकलाप र कार्यक्रमहरु गर्दै यसलाई वार्षिक चाड़को स्वरूप दिइयो | एक विद्वानले यस इन्द्रजात्रालाई किन यसरी मनाएका होलान्, सो दिन त इतिहासका पानाहरुमा नेवारहरुको पतन भएको एक कालो दिन थियो | मैले त्यो साल सिक्किम नेवार गुठीको वार्षिक स्मारिकामा र अन्य पत्रिकामा पनि प्रकाशित एक लेख मार्फत् यस दिनलाई हामीले हारको दिनको रूपमा नस्वीकारेर एकता र सहभागिता प्रदर्शन गर्ने दिनको रूपमा लिएका हौँ भन्ने स्पष्ट गरेको थिएँ | यो अब हामीलाई एक चुनौती मात्र नभएर सम्भावनाहरुको स्रोत बन्न गएको छ साथै आत्म-विश्लेषण गर्ने अवसर पनि | यसै कारणवश नै यहाँ सिक्किममा मात्र नभई आज संसारको विभिन्न भागमा जहाँ पनि नेवारहरु बसोबासो गरेका छन् त्यहाँ क्रमशः इन्द्रजात्राको आयोजना गरी एकबद्धताको प्रतीक भएको छ | धनाढ्य नेवार भाषा, धर्म, कला, संस्कृति, भोजन, परम्परा, आदि प्रदर्शन गरी यी सबको संरक्षण, संवर्धन र प्रवर्धनको इन्द्रजात्रालाई नै एक माध्यम पनि बनाई लगनशील र सक्षम भई हामी समाज, राज्य र राष्ट्रमा मात्र नभई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नै सफलतापूर्वक नेवार जाति र सभ्यतालाई एक सुसंस्कृत सामाजिक परम्परा एवम् ऐतिहासिक धरोहर भएको सन्देश दिई सो जानकारी सर्वव्याप्त भएको पाउँछौं | यो क्रम विस्तृत भएको प्रमाण यस वर्ष वर्ल्ड नेवाह अर्गनाइजेसनका नायो सिजन श्रेष्ठ स्वयमको प्रायोजना-सहभागितामा बाल्टीमोर मेरिलेण्डमा पहिलो पटक काठमाडौँमा हुनेगरेको जस्तै येंया / इन्द्रजात्रा गरिने भएको जान्नमा आएको छ |
परिकल्पना
सिक्किम नेवार गुठीको शङ्खनाद सन् १९८२-मा यस पंक्तिकार तथा सहकर्मी/सहयोगी गणेश कुमार प्रधान, हरेराम प्रधान र धन बहादुर श्रेष्ठको नाम यहाँ राख्ने धृष्टता गर्दछु | समय साक्षेप प्रस्तावनाको चौतर्फी स्वागत भई प्रत्यक्ष-परोक्ष समर्थनमा आएका अनेकौं महानुभावहरुमा एल. एन. प्रधान*, मित्र कुमार प्रधान* जस्ता अग्रजहरु बाहेक शिव प्रधान*(गान्तोक प्रकाशन), रुद्रमणि प्रधान (युनिभर्सल प्रिन्टर्स), के. बी.प्रधान* (क्वालिटी होटल, क्वालिटी स्टेशनरीज स्वामी बाहेक उहाँ सिक्किमबाट प्रथम हिन्दी चलचित्र 'रोमियो इन सिक्किम'-का निर्माता) र रचना पुस्तक परिवारले त्यस समयको प्रतिकूल र विषम परिस्थिति हेरी अति आवश्यक आर्थिक सहयोगद्वारा (त्यो चाहे वर्तमानको परिदृश्यमा कति नै तुच्छ रकम किन नहोस् ) सम्भव हुनुगएको थियो त्यो सन्देश | सिक्किम राज्यभित्र मात्र नभई अन्यत्र गई बसेका नेवार परिवारहरुमा चेतना र पुनर्जागरणको शङ्खनाद गरी सुदुर क्षितिजमा त्यो एक झिनो आशाको किरण पुग्न-पु-याउन सक्षम भएको प्रेषित त्यस अन्तरदेशीय पत्र / इनलेण्ड लेटर हामीहरुमा धेरैको विस्मृत भए ता पनि कतिका हृदयबाट भने अझ पनि मेटिएको छैन भन्ने मेरो अड़ान छ | हाम्रो त्यो परिकल्पना समय साक्षेप भए ता पनि अनुकूल भने थिएन |
राजधानी बाहिरको तितो-मीठो एक दशकपछि सन् २०१०-मा सिक्किम नेवार गुठीको केन्द्रिय कार्यालय गान्तोक फर्काइ ल्याउने बाध्यतालाई अन्तत: सफलता प्राप्त भएर धेरैलाई राहतको अनुभव भएको थियो | इन्द्र्जात्रालाई राज्यस्तरीय सामुहिक पर्वको रूपमा परिचित भए बापत् सन् २०११-देखि राज्य सरकारबाट एक सार्वजनिक विदाको रूपमा मान्यता प्राप्त भयो | यो एक माइल-खुट्टी सिद्ध भएको छ साथै एक चुनौती पनि | सोही साल काठमाडौँबाट 'बाखं दबु' कथाकारहरुको संस्थाका लक्ष्मण राजवंशी, राजा शाक्य जस्ता प्रतिष्ठित नेवार व्यक्तित्वहरु आमन्त्रित गरी इन्द्र्जात्रालाई व्यापक तौरमा मनाइएको सम्झना छ | यसरी नै सन् २०१४-मा काठमाडौँबाट विद्वानहरु आमन्त्रित गरी 'नेवार भाषा, संस्कृति र परम्परामाथि राज्यस्तरीय गोष्ठी'का साथ समय-समयमा अरु क्रियाकलाप र कार्यक्रमहरु गर्दै यसलाई वार्षिक चाड़को स्वरूप दिइयो | एक विद्वानले यस इन्द्रजात्रालाई किन यसरी मनाएका होलान्, सो दिन त इतिहासका पानाहरुमा नेवारहरुको पतन भएको एक कालो दिन थियो | मैले त्यो साल सिक्किम नेवार गुठीको वार्षिक स्मारिकामा र अन्य पत्रिकामा पनि प्रकाशित एक लेख मार्फत् यस दिनलाई हामीले हारको दिनको रूपमा नस्वीकारेर एकता र सहभागिता प्रदर्शन गर्ने दिनको रूपमा लिएका हौँ भन्ने स्पष्ट गरेको थिएँ | यो अब हामीलाई एक चुनौती मात्र नभएर सम्भावनाहरुको स्रोत बन्न गएको छ साथै आत्म-विश्लेषण गर्ने अवसर पनि | यसै कारणवश नै यहाँ सिक्किममा मात्र नभई आज संसारको विभिन्न भागमा जहाँ पनि नेवारहरु बसोबासो गरेका छन् त्यहाँ क्रमशः इन्द्रजात्राको आयोजना गरी एकबद्धताको प्रतीक भएको छ | धनाढ्य नेवार भाषा, धर्म, कला, संस्कृति, भोजन, परम्परा, आदि प्रदर्शन गरी यी सबको संरक्षण, संवर्धन र प्रवर्धनको इन्द्रजात्रालाई नै एक माध्यम पनि बनाई लगनशील र सक्षम भई हामी समाज, राज्य र राष्ट्रमा मात्र नभई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नै सफलतापूर्वक नेवार जाति र सभ्यतालाई एक सुसंस्कृत सामाजिक परम्परा एवम् ऐतिहासिक धरोहर भएको सन्देश दिई सो जानकारी सर्वव्याप्त भएको पाउँछौं | यो क्रम विस्तृत भएको प्रमाण यस वर्ष वर्ल्ड नेवाह अर्गनाइजेसनका नायो सिजन श्रेष्ठ स्वयमको प्रायोजना-सहभागितामा बाल्टीमोर मेरिलेण्डमा पहिलो पटक काठमाडौँमा हुनेगरेको जस्तै येंया / इन्द्रजात्रा गरिने भएको जान्नमा आएको छ |
परिकल्पना
सिक्किम नेवार गुठीको शङ्खनाद सन् १९८२-मा यस पंक्तिकार तथा सहकर्मी/सहयोगी गणेश कुमार प्रधान, हरेराम प्रधान र धन बहादुर श्रेष्ठको नाम यहाँ राख्ने धृष्टता गर्दछु | समय साक्षेप प्रस्तावनाको चौतर्फी स्वागत भई प्रत्यक्ष-परोक्ष समर्थनमा आएका अनेकौं महानुभावहरुमा एल. एन. प्रधान*, मित्र कुमार प्रधान* जस्ता अग्रजहरु बाहेक शिव प्रधान*(गान्तोक प्रकाशन), रुद्रमणि प्रधान (युनिभर्सल प्रिन्टर्स), के. बी.प्रधान* (क्वालिटी होटल, क्वालिटी स्टेशनरीज स्वामी बाहेक उहाँ सिक्किमबाट प्रथम हिन्दी चलचित्र 'रोमियो इन सिक्किम'-का निर्माता) र रचना पुस्तक परिवारले त्यस समयको प्रतिकूल र विषम परिस्थिति हेरी अति आवश्यक आर्थिक सहयोगद्वारा (त्यो चाहे वर्तमानको परिदृश्यमा कति नै तुच्छ रकम किन नहोस् ) सम्भव हुनुगएको थियो त्यो सन्देश | सिक्किम राज्यभित्र मात्र नभई अन्यत्र गई बसेका नेवार परिवारहरुमा चेतना र पुनर्जागरणको शङ्खनाद गरी सुदुर क्षितिजमा त्यो एक झिनो आशाको किरण पुग्न-पु-याउन सक्षम भएको प्रेषित त्यस अन्तरदेशीय पत्र / इनलेण्ड लेटर हामीहरुमा धेरैको विस्मृत भए ता पनि कतिका हृदयबाट भने अझ पनि मेटिएको छैन भन्ने मेरो अड़ान छ | हाम्रो त्यो परिकल्पना समय साक्षेप भए ता पनि अनुकूल भने थिएन |
RSS Feed
