तस्वीरमा:- १. मुमा र परिवार काजी मामा र माइजुसितम् - २७ जुलाई २०१३; २. रिनाक स्कूलद्वारा बजारमा मञ्च तैयार गरी छोग्यालको जन्मदिन पालन गर्दा हेडसर बुवा, पी. के. प्रधान, के. के. थापा, मोहनप्रसाद प्रधान, हरिप्रसाद भण्डारी र अन्य; अनि ३. पुष्प सर जीवनको उत्तरार्धमा
श्रद्धापूर्ण पुष्पाञ्जलि : शिक्षाप्रति समर्पित पुष्प सर
अन्त्यमा, हाम्रा अतिप्रिय काजी मामाले पनि आफ्नो नश्वर शरीर त्याग्नेक्रममा संसार मात्र नभई हामी सबैलाई नै छाड़ी गए | हामीलाई थाहा हुँदाहुँदै कि एक दिन हामी सबै आआफ्नो बाटो लाग्नुपर्छ तर कसरी, कुन बेला र कहाँ गई कसको यो जीवन-यात्रा अन्त्य हुने हो, सो भने हामीलाई थाहा लाग्दैन | कसैको छिटो त कसैको ढीलो गरी यो अन्तिम घड़ी आउँदछ | उहाँलाई भने सो लक्ष्य प्राप्त गर्न केही लामो नै पर्खिनुप-यो कि जस्तो मलाई लाग्छ | शनिवार २५ अप्रेल टेक्सस अमेरिकाबाट प्रसारित प्रमेश श्रेष्ठको सञ्योजनमा 'ई-दबू'को मासिक कार्यक्रम अन्तर्गत् "नेवार मृत्यु-संस्कार"-बारे पुरोहित बासव जुजु राजोपाध्यायले आफ्नो प्रस्तुतिमा यसो भनेको यहाँ सम्झना आउँछ - "मानिसलाई आफ्नो मृत्युको आभास छ: महीना अर्थात् १८० दिन अघिदेखि नै हुनुथाल्दछ | शनै: शनैः उसको शरीरका अवयवले क्रमश: देह त्याग्न थाल्दछ |” सम्पूर्ण चर्चा-परिचर्चा हेर्न-जान्नका लागि सो भिडियो फेसबुक करुणागुठी ग्रुपमा हेर्नसक्नुहुन्छ | जीवनका अन्तिम वर्षहरु कष्टकर भए होलान् तर मुक्ति आखिरमा प्राप्त भयो यही महिनाको १७ अप्रेलको राती | केही वर्षअघिदेखि नै हामीले उहाँको सान्निध्यबाट वञ्चित भई आइरहेका थियौँ किनकि उहाँलाई बुढ्यौलीले अति ग्रसित पारेको थियो | हाम्रा अति प्रिय मामाको बिग्रिंदो स्वास्थ्यप्रति हामी दुःखित तर लाचार थियौँ | मुमा आफ्ना भाइलाई स्नेहवश भेट्न बराबर पुग्ने क्रममा २०१८ सालको शुरुतिर उनको निवासमा गई कुशल-क्षेम स्वयम् भेटी हेर्न-सोध्नुपुगेकी थिइन् | त्यसपछि भाइ देवकुमारकी बुहारी उमासित बराबर भेटघाट हुँदा वा फोनद्वारा सम्पर्क गरी उनी र परिवारबारे सोधि-बस्नेगर्नु हुन्थो |
हाम्रा काजी मामा गाउँघरमा पी.के. सरको नामले सुपरिचित - पुष्पकुमार प्रधान, रिनाक माध्यमिक विद्यालयका सन् १९५६-५७-देखिका शिक्षक | त्यस स्कूलका हेडसर मेरा बुवाका दाहिने हात थिए, जुनै पनि विषयमा - व्यवसायिक स्कूलको होस् वा पारिवारिक, सबैमा उहाँको सलाह, सहयोग र सहभागितामा सुसम्पन्न हुनेगर्थ्यो | अग्ला, स्वस्थ्य अनि छरितो शरीर भएका काजी मामा यति फुर्तिलो थिए कि उहाँलाई रेशी पारी पेदोङ्ग पुग्न हामीलाई त्यस बेला घरबाट बजार गएजतिनै | बिहानै पैदल गई बेलुकी घर फर्किनेगर्थे - सम्भवत: साप्ताहिक तौरले नै पुग्थे कि जस्तो लाग्छ | तिब्बत व्यापारको सिल्क-रूट अर्थात् खच्चर हिड़्ने बाटो हुनेगर्थ्यो त्यस बखत अनि पछि वाहनको सुविधा प्रारम्भ हुँदा पनि पैदल यात्रा नै गर्नेगर्थे | स्कूलमा फुटबल र अन्य खेलकूद गतिविधिहरु उहाँकै सुचारू मार्गदर्शन र कार्यान्वयनमा हुनेगर्थ्यो यद्यपि पी. टी. लेप्चा सर, के.के.थापा सर, फुरमित गुरुआमा, चन्द्रकला थापा गुरुआमा आदि सबैको तत्पर सहयोग र सहभागिता छँदै थियो | सन् १९६२ सालमा मैले म्याटि्रक परीक्षा-फल पर्खेर बसेको देखेर स्कूल प्रबन्धन समितिका अध्यक्ष चन्द्र नर्सरीका सह-संस्थापक बाजे दुर्गाशमशेर प्रधानले मलाई समय व्यर्थ फाल्नु भन्दा केही समय भए पनि शिक्षादान गर भनी त्यहाँ काम दिए – रू. ४०/- मासिक वेतनका साथ | यस अवसर मैले काजी मामासित धेरै कुरा जान्न-बुझ्न-सिक्न पाएँ | स्कूल फुटबल टीमको साथ स्वयम् पनि एक कुशल खिलाड़ी भई कहिले आरिटार-दलपचन्द दामथाङ्ग गढ्ढी चउरमा त कहिले पाचेखानी कोठी परतिर, एक पटक पारी पेदोङ्गसम्म त्यहाँ आयोजित टुर्नामेण्टमा उहाँसँगै पुग्नेगर्थें | रङ्गेली र पकिमसम्म पनि स्कूल टीम पुग्ने गर्थ्यो | म पछि दार्जीलिङ सरकारी कलेज पढ्दा पनि स्कूलसित बराबर सम्पर्कमा रहन्थें अनि सालको अन्तमा शीतकालीन विदा शुरुहुनुअघि त्यहाँ भव्य मेला आयोजन गरेको सम्झना छ - स्कूल कोषको लागि | स्कूलमा सरस्वती पूजा मनाउन हामी तिहार पछिदेखि नै बजारमा झण्डा-दिवसस्वरूप चन्दा सङ्कलन गर्थ्यौं, स्कूलका विद्यार्थीहरुको सक्रिय सहभागितामा | त्यस बेला विशाल रूपमा आयोजित हुने रोड़ाथाङ्ग मेलासम्म हामी त्यसरी चन्दा सङ्गह गर्नपुगेका थियौँ | “रिनाक स्कूलमा त्यस बेला धुमधामले सरस्वती पूजा हुने गर्थ्यो | कचहरीबाट माथि किंग्सटनमा स्कूल सरे पछि त कविता पाठ र नाटकहरुको आयोजना पनि हुन्थे | मान्यजन आएर हाम्रो प्रशंसा गरे पछि मात्र हाम्रो उमंग तृप्त हुन्थ्यो | त्यसपछि प्रसादी र विसर्जन कार्यक्रम | उनी कतै अदृस्य रहेर संचालन गरिरहन्थे शायद | त्यस्तो भेलामा कहिले झैं-झगडा भएको थाहा छैन | यसरी उनी कुशल प्रशासक पनि थिएछन् |” लेख्छिन् डा. शान्ति छेत्री आफ्ना हेडसरप्रति "सम्झनाको श्रद्धाञ्जलि" लेखमा | हेडसर बुवाको आशीर्वाद अनि काजी मामाको पूर्ण सहयोग र सलाह साथै विद्यार्थीहरुको समर्थन पनि प्राप्त थियो मलाई यी उत्सव-आयोजनालाई सफल बनाउनु |
यसभन्दा अघिको सम्झना हामी ससाना स्कूले बालक छँदा दशैंमा मामाको घर 'शान्ति कुटीर'मा टीका लगाएर थापेको पैसा त्यहाँ चउरमा भोगटेलाई गोली बनाई फुटबल बाजी खेल्नेगर्थ्यौं | भोज सकेर हामी पल्लो कोठी 'निर्वाण'मा बाजे-बजैको हातबाट टीका थापेर कान्छा मामाबाजेको घरपुगी माथि आरिटारमा तिनतल्ले काइँला मामाबाजेको घर हुँदै माथिल्लो तिनतल्ले (हाल प्रधान गाउँ) मामाबाजेहरुका घरसम्म एक पटक पुगेको सम्झना छ | अन्तमा हामी अबकारनी बजू हरिमाया गुरुङको घर पुग्थ्यौं | काइँली माइजुबजैकोमा काजी मामासित पहिलो पटक भएको अनि उहाँ अति सरल साथै मृदु स्वभावको मात्र नभई हामी भाञ्जा-भाञ्जीलाई खुबै माया गर्नु हुन्थ्यो र 'तपाईं' भनी आदरवाची सम्बोधन सदैव गर्ने गर्थे |
सन् १९७५-तिर गान्तोकमा आफ्नो घर बनाउन तरखर गर्दा काठपात चाहिएको बेला उहाँकै सलाह र सहयोगमा सँगै आरिटार लामपोखरीमास्तिर चन्दने जङ्गल साथमा लाग्नु भई रूख चिनाउने र आरावाल लगाउने समेत बन्दोबस्त गरिदिएर हामीलाई गुण लगाएका थिए | जङ्गल भन्दा सम्झना आउँछ यस विषयको - उहाँ शिकार खेल्न पनि जाने गर्थे - ठुलो मामा भीष्मप्रताप, मनोहरचन्द्र मामा, हुकुमचन्द्र मामा, लच्छु प्रधान, भक्त मिजार आदि साथ हुन्थे | यो कुरा सन् १९६२-को चीनसितको युद्धपछि यस क्षेत्रमा भारतीय सेनाको गतिविधि बढ़्दाभन्दा सन् १९७५ पछि निषेधात्मक वन्यजन्तु संरक्षण ऐन लागु हुनु अघिको हो | हिजआज भने हाम्रो घरमास्तिर बाँसघारीमा बसेको अनि बाटोतिर पनि मृग कुदिरहेको देख्न पाउँछौं खेत-बारीतिर आहारको खोजीमा !
हाम्रा काजी मामा गाउँघरमा पी.के. सरको नामले सुपरिचित - पुष्पकुमार प्रधान, रिनाक माध्यमिक विद्यालयका सन् १९५६-५७-देखिका शिक्षक | त्यस स्कूलका हेडसर मेरा बुवाका दाहिने हात थिए, जुनै पनि विषयमा - व्यवसायिक स्कूलको होस् वा पारिवारिक, सबैमा उहाँको सलाह, सहयोग र सहभागितामा सुसम्पन्न हुनेगर्थ्यो | अग्ला, स्वस्थ्य अनि छरितो शरीर भएका काजी मामा यति फुर्तिलो थिए कि उहाँलाई रेशी पारी पेदोङ्ग पुग्न हामीलाई त्यस बेला घरबाट बजार गएजतिनै | बिहानै पैदल गई बेलुकी घर फर्किनेगर्थे - सम्भवत: साप्ताहिक तौरले नै पुग्थे कि जस्तो लाग्छ | तिब्बत व्यापारको सिल्क-रूट अर्थात् खच्चर हिड़्ने बाटो हुनेगर्थ्यो त्यस बखत अनि पछि वाहनको सुविधा प्रारम्भ हुँदा पनि पैदल यात्रा नै गर्नेगर्थे | स्कूलमा फुटबल र अन्य खेलकूद गतिविधिहरु उहाँकै सुचारू मार्गदर्शन र कार्यान्वयनमा हुनेगर्थ्यो यद्यपि पी. टी. लेप्चा सर, के.के.थापा सर, फुरमित गुरुआमा, चन्द्रकला थापा गुरुआमा आदि सबैको तत्पर सहयोग र सहभागिता छँदै थियो | सन् १९६२ सालमा मैले म्याटि्रक परीक्षा-फल पर्खेर बसेको देखेर स्कूल प्रबन्धन समितिका अध्यक्ष चन्द्र नर्सरीका सह-संस्थापक बाजे दुर्गाशमशेर प्रधानले मलाई समय व्यर्थ फाल्नु भन्दा केही समय भए पनि शिक्षादान गर भनी त्यहाँ काम दिए – रू. ४०/- मासिक वेतनका साथ | यस अवसर मैले काजी मामासित धेरै कुरा जान्न-बुझ्न-सिक्न पाएँ | स्कूल फुटबल टीमको साथ स्वयम् पनि एक कुशल खिलाड़ी भई कहिले आरिटार-दलपचन्द दामथाङ्ग गढ्ढी चउरमा त कहिले पाचेखानी कोठी परतिर, एक पटक पारी पेदोङ्गसम्म त्यहाँ आयोजित टुर्नामेण्टमा उहाँसँगै पुग्नेगर्थें | रङ्गेली र पकिमसम्म पनि स्कूल टीम पुग्ने गर्थ्यो | म पछि दार्जीलिङ सरकारी कलेज पढ्दा पनि स्कूलसित बराबर सम्पर्कमा रहन्थें अनि सालको अन्तमा शीतकालीन विदा शुरुहुनुअघि त्यहाँ भव्य मेला आयोजन गरेको सम्झना छ - स्कूल कोषको लागि | स्कूलमा सरस्वती पूजा मनाउन हामी तिहार पछिदेखि नै बजारमा झण्डा-दिवसस्वरूप चन्दा सङ्कलन गर्थ्यौं, स्कूलका विद्यार्थीहरुको सक्रिय सहभागितामा | त्यस बेला विशाल रूपमा आयोजित हुने रोड़ाथाङ्ग मेलासम्म हामी त्यसरी चन्दा सङ्गह गर्नपुगेका थियौँ | “रिनाक स्कूलमा त्यस बेला धुमधामले सरस्वती पूजा हुने गर्थ्यो | कचहरीबाट माथि किंग्सटनमा स्कूल सरे पछि त कविता पाठ र नाटकहरुको आयोजना पनि हुन्थे | मान्यजन आएर हाम्रो प्रशंसा गरे पछि मात्र हाम्रो उमंग तृप्त हुन्थ्यो | त्यसपछि प्रसादी र विसर्जन कार्यक्रम | उनी कतै अदृस्य रहेर संचालन गरिरहन्थे शायद | त्यस्तो भेलामा कहिले झैं-झगडा भएको थाहा छैन | यसरी उनी कुशल प्रशासक पनि थिएछन् |” लेख्छिन् डा. शान्ति छेत्री आफ्ना हेडसरप्रति "सम्झनाको श्रद्धाञ्जलि" लेखमा | हेडसर बुवाको आशीर्वाद अनि काजी मामाको पूर्ण सहयोग र सलाह साथै विद्यार्थीहरुको समर्थन पनि प्राप्त थियो मलाई यी उत्सव-आयोजनालाई सफल बनाउनु |
यसभन्दा अघिको सम्झना हामी ससाना स्कूले बालक छँदा दशैंमा मामाको घर 'शान्ति कुटीर'मा टीका लगाएर थापेको पैसा त्यहाँ चउरमा भोगटेलाई गोली बनाई फुटबल बाजी खेल्नेगर्थ्यौं | भोज सकेर हामी पल्लो कोठी 'निर्वाण'मा बाजे-बजैको हातबाट टीका थापेर कान्छा मामाबाजेको घरपुगी माथि आरिटारमा तिनतल्ले काइँला मामाबाजेको घर हुँदै माथिल्लो तिनतल्ले (हाल प्रधान गाउँ) मामाबाजेहरुका घरसम्म एक पटक पुगेको सम्झना छ | अन्तमा हामी अबकारनी बजू हरिमाया गुरुङको घर पुग्थ्यौं | काइँली माइजुबजैकोमा काजी मामासित पहिलो पटक भएको अनि उहाँ अति सरल साथै मृदु स्वभावको मात्र नभई हामी भाञ्जा-भाञ्जीलाई खुबै माया गर्नु हुन्थ्यो र 'तपाईं' भनी आदरवाची सम्बोधन सदैव गर्ने गर्थे |
सन् १९७५-तिर गान्तोकमा आफ्नो घर बनाउन तरखर गर्दा काठपात चाहिएको बेला उहाँकै सलाह र सहयोगमा सँगै आरिटार लामपोखरीमास्तिर चन्दने जङ्गल साथमा लाग्नु भई रूख चिनाउने र आरावाल लगाउने समेत बन्दोबस्त गरिदिएर हामीलाई गुण लगाएका थिए | जङ्गल भन्दा सम्झना आउँछ यस विषयको - उहाँ शिकार खेल्न पनि जाने गर्थे - ठुलो मामा भीष्मप्रताप, मनोहरचन्द्र मामा, हुकुमचन्द्र मामा, लच्छु प्रधान, भक्त मिजार आदि साथ हुन्थे | यो कुरा सन् १९६२-को चीनसितको युद्धपछि यस क्षेत्रमा भारतीय सेनाको गतिविधि बढ़्दाभन्दा सन् १९७५ पछि निषेधात्मक वन्यजन्तु संरक्षण ऐन लागु हुनु अघिको हो | हिजआज भने हाम्रो घरमास्तिर बाँसघारीमा बसेको अनि बाटोतिर पनि मृग कुदिरहेको देख्न पाउँछौं खेत-बारीतिर आहारको खोजीमा !
RSS Feed
