दार्जीलिङ चिया उद्योगलाई एक अपूरणीय क्षति
डा. मनबहादुर तामाङ्गप्रति श्रद्धासुमन
डा. मनबहादुर तामाङ्ग (२ फरवरी १९४६ - ३० जुलाई २०२०)
दुख:द - दार्जीलिङ चिया उद्योगलाई एक अपूरणीय क्षति - डा. जी. एस. योञ्जन लेख्छन् ...
"मृत्यु अप्रत्याशित हुन्छ | दु:खलाग्दो कि डा. मनबहादुर तामाङ्ग, राष्ट्रिय स्तरमा परिचित ख्याति-प्राप्त चिया-वैज्ञानिक तथा दार्जीलिङ-पहाड़का गर्व, ७४ वर्षको उमेरमा गत ३० जुलाईको दिन दिल्लीमा अन्तिम साँस लिए |
"उनको मृत्यु एक महान् क्षति हो किनकि उनले दार्जीलिङको चिया उद्योगलाई पुनर्जीवित र पुनरुत्थान गर्न एक प्रमुख भूमिका अझ निर्वाह गर्नसक्थे | दोस्रो खण्ड, सोम बगानका एक भूतपूर्व ब्रिटिश सैनिकको छोरो भई जन्मेका डा. तामाङ्गको प्रारम्भिक शिक्षा मलयेसियामा भएको अनि दार्जीलिङको सेण्ट रोबर्ट्स स्कूलबाट उच्चतर-माध्यमिक शिक्षा प्राप्त गरे |
"डा. तामाङ्ग दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालयमा उद्भिद्-शास्त्रमा बी.एस्सी. अनि एम. एस्सी.-मा मेरा एक छात्र थिए |
"उत्तर-बङ्ग विश्वविद्यालय अन्तर्गत् उनले बी. एस्सी. परीक्षामा रजत् पदक प्राप्त गरेका थिए | पाठ्य-क्रममा चिया बाहिरी विषय भए ता पनि विज्ञान-अध्यापनले आफूमा भएको उद्भिद् अध्ययनको लागि ओझेल प्रतिभाको आफ्नो दृष्टिकोण विस्तृत गर्ने एउटा मञ्च प्रदान ग-यो तथा उनले ती प्रदर्शन गर्ने अवसर प्राप्त गरे |
"उद्भिद्-शास्त्रमा बी. एस्सी. (सम्मान) गरेर असमको जोरहाट स्थित टोक्लाई चिया अनुसन्धान केन्द्र अन्तर्गत् एक अनुसन्धान विभाग दार्जीलिङको गीङ्ग चिया बगानको क्लोनल प्रूभिङ्ग स्टेशनमा एक चिया अनुसन्धान सहायकको पदमा नियुक्त भए |
"उनले त्यहाँ आफ्नो चमत्कार गर्न समय व्यर्थ फालेनन् | उनले आफ्नो शैशव/मुना अवस्थामा भएको वैज्ञानिक सीपद्वारा चियापत्ती टिप्ने वार्षिक परिमाण/मात्रामा तीन गुणा वृद्धि गरे | यो खबर वन-डड़ेलो जस्तो सर्वत्र फैलियो अनि अधिकारिक वर्ग तथा जनमानसमा एक तरङ्ग नै उत्पन्न ग-यो |
"उनको यो विलक्षण गुण देखेर उनलाई तुरन्त टिपेर जोरहाटको टोक्लाई चिया प्रयोग केन्द्रमा एक उच्चतर पदमा नियुक्त ग-यो, जहाँ उनले आफ्नो अनुसन्धान कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिनसके | समयान्तरमा डा. तामाङ्गले जोरहाटमा पनि चिया- विज्ञानमा नौलो खोज पत्तो लगाए | यही बीच, उनको वैज्ञानिक प्रतिभा देखेर, मैले उनलाई उद्भिद्-शास्त्रमा एम.एस्सी. पूरा गर्न भने किनकि यसपछि उनले चिया विषयमाथि अझसम्म कसैले गर्ननसकेको विद्यावारिधि अर्थात् पीएच.डी./डाक्टरेट डिग्री अध्ययन गर्न सम्भव हुन्थ्यो |
"मैले मेरो पक्षबाट दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालयमा उद्भिद-शास्त्र (बोटानी) स्नातक अनि स्नातकोत्तर विभागको अध्यक्ष हैसियतले सम्पूर्ण मार्गदर्शनप्रति आश्वस्त पनि गराएको थिएँ | उद्भिद्-शास्त्रमा स्नातकोत्तर अध्ययन सिद्ध्याएपछि उनको आगामी लक्ष्य डक्टरेट डिग्री पूरा गर्नु थियो, जसको लागि उनले आफ्नो अध्ययन-अनुसन्धानद्वारा विशाल वैज्ञानिक तथ्याङ्क/आधारहरु अगावै सङ्ग्रह गरेका थिए |
"टोक्लाई केन्द्रका निदेशक डा. जैनद्वारा आफ्नो विज्ञ सुझाउ दिएका थिए कि डा. तामाङगले आविष्कार गरेका चियाबारे चार नयाँ अनुसन्धान परिणामहरुमध्ये एक मात्र विषय "चियाको विकास आकृति-विज्ञान" (Development Morphology of Tea) उनको पीएचडी/विद्यावारिधि थेसिस/शोधपत्रको लागि पर्याप्त थियो | चाँड़ै, गुवाहाटी विश्वविद्यालयद्वारा उनलाई एक पीएचडी डिग्री प्रदान ग-यो | टोक्लाईमा चिया-प्रबन्धनको लागि तालीम प्राप्तगर्नेहरुका निम्ति "चिया-बगान व्यवस्थापकहरुका लागि प्रशिक्षण पुस्तक" (Training Manual for Tea Garden Managers in two volumes) दुई खण्डमा लेख्ने डा. तामाङ्ग पहिलो टोकलाई अधिकारी भए |
"उनको यस कृतिले चिया विज्ञान तथा प्रबन्धनका दुवै सैद्धान्तिक औ व्यवहारिक पक्षहरुबारे ज्ञान उपार्जन गर्नु खुबै सहायक सिद्ध भएको थियो | सङ्घ लोक सेवा आयोग, नयाँ दिल्लीद्वारा चिया सल्लाह अधिकारी पदका लागि आयोजित अखिल भारतीय स्तरको अन्तर्वार्तामा दर्जनौं उम्मेदवारहरुमा डा. तामाङ्ग प्रथम भएका थिए | अभाग्यवश, असम आन्दोलनद्वारा राज्य बाहिरकालाई बहिष्कार गर्नेभएकाले उनलाई आफ्नो यस कामबाट पदत्याग गर्नुपरेको थियो | सन् १९८४-तिर वैज्ञानिक एवम् औद्योगिकी अनुसन्धान परिषद् (सी. एस. आई. आर.), नयाँ दिल्लीद्वारा हिमाचल प्रदेशको पालमपुर जिल्लामा चिया खेती विस्तारणको लागि एक चिया वैज्ञानिक आवश्यक भएकोले गर्दा उनको सेवा प्राप्त गरे |
"उनको सक्षम देखरेखमा रूग्ण काङ्गड़ा चियाबगानहरुले नयाँ जीवन प्राप्त गरे | यही बीच, एक वरिष्ठ तथा सक्षम अधिकारी भएकाले उनी त्यहाँ निदेशकको पदमा पदोन्नति हुनेवाला थिए तर उनकै एक कनिष्ठद्वारा अतिक्रमित भए | यो घटना उनलाई एक झट्का मात्र नभई अपमान पनि भयो | डा. तामाङ्गले त्यागपत्र दिए र गीङ्ग चिया बगानमा फर्केर आए, जहाँ उनी केही समयका लागि एक प्रबन्धकको तौरले सेवा पु-याए |
"चाँड़ै नै नयाँ राज्य उत्तराखण्डको निर्माण हुनु गयो अनि डा. तामाङ्गलाई उत्तराखण्ड चिया विकास निगमद्वारा आमन्त्रित गरी एक चिया विशेषज्ञ तथा वैज्ञानिकको पदमा आसीन गराए |
"डा. तामाङ्गको मार्गदर्शनमा उत्तराखण्डका सात वटा जिल्लाहरुमा चिया खेती प्रारम्भ भयो | त्यहाँ उनले २०१०-सम्म सेवा पु-याए | उत्तराखण्ड सरकारले डा. तामाङ्गलाई अनिश्चित कालको लागि त्यहीँ नै राख्न चाहन्थे तर केही घरेलु वाध्यतावश दार्जीलिङ फर्किआउने स्थिति उत्पन्न भएकोले उहाँ फर्केर आए |
"मृत्यु अप्रत्याशित हुन्छ | दु:खलाग्दो कि डा. मनबहादुर तामाङ्ग, राष्ट्रिय स्तरमा परिचित ख्याति-प्राप्त चिया-वैज्ञानिक तथा दार्जीलिङ-पहाड़का गर्व, ७४ वर्षको उमेरमा गत ३० जुलाईको दिन दिल्लीमा अन्तिम साँस लिए |
"उनको मृत्यु एक महान् क्षति हो किनकि उनले दार्जीलिङको चिया उद्योगलाई पुनर्जीवित र पुनरुत्थान गर्न एक प्रमुख भूमिका अझ निर्वाह गर्नसक्थे | दोस्रो खण्ड, सोम बगानका एक भूतपूर्व ब्रिटिश सैनिकको छोरो भई जन्मेका डा. तामाङ्गको प्रारम्भिक शिक्षा मलयेसियामा भएको अनि दार्जीलिङको सेण्ट रोबर्ट्स स्कूलबाट उच्चतर-माध्यमिक शिक्षा प्राप्त गरे |
"डा. तामाङ्ग दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालयमा उद्भिद्-शास्त्रमा बी.एस्सी. अनि एम. एस्सी.-मा मेरा एक छात्र थिए |
"उत्तर-बङ्ग विश्वविद्यालय अन्तर्गत् उनले बी. एस्सी. परीक्षामा रजत् पदक प्राप्त गरेका थिए | पाठ्य-क्रममा चिया बाहिरी विषय भए ता पनि विज्ञान-अध्यापनले आफूमा भएको उद्भिद् अध्ययनको लागि ओझेल प्रतिभाको आफ्नो दृष्टिकोण विस्तृत गर्ने एउटा मञ्च प्रदान ग-यो तथा उनले ती प्रदर्शन गर्ने अवसर प्राप्त गरे |
"उद्भिद्-शास्त्रमा बी. एस्सी. (सम्मान) गरेर असमको जोरहाट स्थित टोक्लाई चिया अनुसन्धान केन्द्र अन्तर्गत् एक अनुसन्धान विभाग दार्जीलिङको गीङ्ग चिया बगानको क्लोनल प्रूभिङ्ग स्टेशनमा एक चिया अनुसन्धान सहायकको पदमा नियुक्त भए |
"उनले त्यहाँ आफ्नो चमत्कार गर्न समय व्यर्थ फालेनन् | उनले आफ्नो शैशव/मुना अवस्थामा भएको वैज्ञानिक सीपद्वारा चियापत्ती टिप्ने वार्षिक परिमाण/मात्रामा तीन गुणा वृद्धि गरे | यो खबर वन-डड़ेलो जस्तो सर्वत्र फैलियो अनि अधिकारिक वर्ग तथा जनमानसमा एक तरङ्ग नै उत्पन्न ग-यो |
"उनको यो विलक्षण गुण देखेर उनलाई तुरन्त टिपेर जोरहाटको टोक्लाई चिया प्रयोग केन्द्रमा एक उच्चतर पदमा नियुक्त ग-यो, जहाँ उनले आफ्नो अनुसन्धान कार्यक्रमलाई निरन्तरता दिनसके | समयान्तरमा डा. तामाङ्गले जोरहाटमा पनि चिया- विज्ञानमा नौलो खोज पत्तो लगाए | यही बीच, उनको वैज्ञानिक प्रतिभा देखेर, मैले उनलाई उद्भिद्-शास्त्रमा एम.एस्सी. पूरा गर्न भने किनकि यसपछि उनले चिया विषयमाथि अझसम्म कसैले गर्ननसकेको विद्यावारिधि अर्थात् पीएच.डी./डाक्टरेट डिग्री अध्ययन गर्न सम्भव हुन्थ्यो |
"मैले मेरो पक्षबाट दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालयमा उद्भिद-शास्त्र (बोटानी) स्नातक अनि स्नातकोत्तर विभागको अध्यक्ष हैसियतले सम्पूर्ण मार्गदर्शनप्रति आश्वस्त पनि गराएको थिएँ | उद्भिद्-शास्त्रमा स्नातकोत्तर अध्ययन सिद्ध्याएपछि उनको आगामी लक्ष्य डक्टरेट डिग्री पूरा गर्नु थियो, जसको लागि उनले आफ्नो अध्ययन-अनुसन्धानद्वारा विशाल वैज्ञानिक तथ्याङ्क/आधारहरु अगावै सङ्ग्रह गरेका थिए |
"टोक्लाई केन्द्रका निदेशक डा. जैनद्वारा आफ्नो विज्ञ सुझाउ दिएका थिए कि डा. तामाङगले आविष्कार गरेका चियाबारे चार नयाँ अनुसन्धान परिणामहरुमध्ये एक मात्र विषय "चियाको विकास आकृति-विज्ञान" (Development Morphology of Tea) उनको पीएचडी/विद्यावारिधि थेसिस/शोधपत्रको लागि पर्याप्त थियो | चाँड़ै, गुवाहाटी विश्वविद्यालयद्वारा उनलाई एक पीएचडी डिग्री प्रदान ग-यो | टोक्लाईमा चिया-प्रबन्धनको लागि तालीम प्राप्तगर्नेहरुका निम्ति "चिया-बगान व्यवस्थापकहरुका लागि प्रशिक्षण पुस्तक" (Training Manual for Tea Garden Managers in two volumes) दुई खण्डमा लेख्ने डा. तामाङ्ग पहिलो टोकलाई अधिकारी भए |
"उनको यस कृतिले चिया विज्ञान तथा प्रबन्धनका दुवै सैद्धान्तिक औ व्यवहारिक पक्षहरुबारे ज्ञान उपार्जन गर्नु खुबै सहायक सिद्ध भएको थियो | सङ्घ लोक सेवा आयोग, नयाँ दिल्लीद्वारा चिया सल्लाह अधिकारी पदका लागि आयोजित अखिल भारतीय स्तरको अन्तर्वार्तामा दर्जनौं उम्मेदवारहरुमा डा. तामाङ्ग प्रथम भएका थिए | अभाग्यवश, असम आन्दोलनद्वारा राज्य बाहिरकालाई बहिष्कार गर्नेभएकाले उनलाई आफ्नो यस कामबाट पदत्याग गर्नुपरेको थियो | सन् १९८४-तिर वैज्ञानिक एवम् औद्योगिकी अनुसन्धान परिषद् (सी. एस. आई. आर.), नयाँ दिल्लीद्वारा हिमाचल प्रदेशको पालमपुर जिल्लामा चिया खेती विस्तारणको लागि एक चिया वैज्ञानिक आवश्यक भएकोले गर्दा उनको सेवा प्राप्त गरे |
"उनको सक्षम देखरेखमा रूग्ण काङ्गड़ा चियाबगानहरुले नयाँ जीवन प्राप्त गरे | यही बीच, एक वरिष्ठ तथा सक्षम अधिकारी भएकाले उनी त्यहाँ निदेशकको पदमा पदोन्नति हुनेवाला थिए तर उनकै एक कनिष्ठद्वारा अतिक्रमित भए | यो घटना उनलाई एक झट्का मात्र नभई अपमान पनि भयो | डा. तामाङ्गले त्यागपत्र दिए र गीङ्ग चिया बगानमा फर्केर आए, जहाँ उनी केही समयका लागि एक प्रबन्धकको तौरले सेवा पु-याए |
"चाँड़ै नै नयाँ राज्य उत्तराखण्डको निर्माण हुनु गयो अनि डा. तामाङ्गलाई उत्तराखण्ड चिया विकास निगमद्वारा आमन्त्रित गरी एक चिया विशेषज्ञ तथा वैज्ञानिकको पदमा आसीन गराए |
"डा. तामाङ्गको मार्गदर्शनमा उत्तराखण्डका सात वटा जिल्लाहरुमा चिया खेती प्रारम्भ भयो | त्यहाँ उनले २०१०-सम्म सेवा पु-याए | उत्तराखण्ड सरकारले डा. तामाङ्गलाई अनिश्चित कालको लागि त्यहीँ नै राख्न चाहन्थे तर केही घरेलु वाध्यतावश दार्जीलिङ फर्किआउने स्थिति उत्पन्न भएकोले उहाँ फर्केर आए |
तस्वीर १ - दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालय उद्भिद शास्त्र / बोटनी विद्यार्थीहरु १९६६ : अघिल्तिर बस्ने देब्रेबाट - मनबहादुर तामाङ्ग* (दोस्रो) अनि जयनारायण शर्मा (तेस्रो), दोस्रो पङ्क्ति - प्रा. जी. एस. योञ्जन (पहिलो) र अन्य प्राध्यापक ; तेस्रो पङ्क्ति उभ्नेहरूमा - टङ्कराम शर्मा* (पहिलो), ज्योत्सना प्रधान (दोस्रो), राजीव शङ्कर श्रेष्ठ (तेस्रो), सुलेखा सिन्हा (पाँचौ) देवकी प्रधान (सातौं): अन्तिम पङ्क्ति - देशरत्न सुब्बा (दोस्रो), कविन्द्रकुमार तामाङ्ग (पाँचौ), सुरेन्द प्रधान (नवौं) र प्रेम प्रधान (बाह्रौं) तथा अन्य |
RSS Feed
