Blog Archives

प्रेम प्रधान – नयाँ क्षितिज खोज्दै

16/2/2014

स्थानीय चिन्तन
व्यक्ति-विशेष
प्रेम प्रधान – नयाँ क्षितिज खोज्दै - भाग १
राजीव शङ्कर श्रेष्ठ
प्रेम प्रधान अर्थात् प्रेमचन्द्र प्रधान अझ हामीलाई केवल प्रेम – कति निकटका मित्रहरुले उनलाई ‘छोरालाल’ भन्थे हाम्रा प्राध्यापक बाबुलाल प्रधानका छोरा भएकाले |

प्रेमसित मेरो पहिलो पटक भेट दार्जीलिङ सरकारी कलेजमा १९६४मा प्रथम वर्ष साइन्स कक्षामा भेट भएको | सम्भवत: केमिस्ट्री कक्षामा कारण मेरो जुलोजी अनर्स र उनको बोट्नी अनर्स भएकोले यी दुवैमा भेट्ने कुरै भएन अनि रह्यो तेस्रो विषय सो केमिस्ट्री भएकोले त्यसो लागेको हो | जुलोजी अनर्स कक्षामा कालेबुङका (वर्तमान स्थानीय अध्यक्ष अखिल भारतीय नेवार सङ्गठन) नन्दनारायण प्रधान पनि केही समयका लागि सँगै थिए | पछि बोट्नी कक्षामा भेट भएका सहपाठीहरुमा देवकी प्रधान, सुलेखा सिन्हा, ज्योत्सना प्रधान, गङ्गा गुरुङ, मीना श्रेष्ठ, देशरत्न सुब्बाको नाम सम्झनामा आउँछ | केमिस्ट्री कक्षामा भेट हुनेहरूमा मनबहादुर तामाङ्ग, धनसिंह मोक्तान, फुर्बा लामा, दुर्गाप्रसाद शर्मा, ओङ्गछेन लक्सम (दुवै गान्तोक टाशी नामग्याल एकाडेमीमा केही समय कक्षा ६मा मसँगै थिए र सन् १९५७ सालमा छात्रवृत्ति पाएर बिड़ला विद्या मन्दिर नैनीताल पढ्न गए) सावित्री मुखिया, विष्णु घिसिंग, गीता कुमारी आदि थिए | यी दुवै विषय बोट्नी र जुलोजीका लागि उत्तर बङ्ग विश्वविद्यालयको स्नातकोत्तर कक्षा त्यहीं कलेजमा भएकाले पछि प्रेम र देशरत्न बोट्नी लिई एम.एस्सी.मा भर्ना लिए भने मैले जुलोजीमा – साल १९६९ तीनैजना उत्तीर्ण भयौं | सन् १९६७मा बी.एस्सी. अनर्स सिद्ध्याएर वीरगन्जमा श्री माइस्थान विद्यापीठमा केही समयको लागि शिक्षक भई सेवारत् छँदा एस.एल.सी. स्तरमा त्यहाँ शिक्षाको माध्यम नेपाली भएको तर विज्ञान विषय विशेषत: जीव विज्ञानमा पाठ्य-पुस्तकको त्यसताका अभाव देखेर तत्कालीन श्री ५ को सरकारद्वारा स्वीकृत पाठ्यक्रममा आधारित त्यस जाड़ो महिनामा तल्लीन भई अङ्ग्रेजी/वैज्ञानिक नामहरुको नेपाली शब्द प्रयोग गरी मेरो पहिलो पुस्तक ‘सरल जीव विज्ञान’ बीस वर्षको उमेरमा १९६८ जनवरीमा तयार गरें | स्थानीय ‘राष्ट्रिय प्रकाशन’लाई सो पुस्तक नेपाली रुपियाँ एक हजार एक सयमा बेचेको थिएँ जो सन् १९७०मा प्रकाशित हुनगयो | मलाई पुस्तकबाट रोयल्टी वा अन्य आर्थिक लाभभन्दा छात्र-छात्राहरुको हित अनि आफ्नो नामसहित मेरो पुस्तक छापामा आउने र मेरो परिश्रमले यथार्थमा परिणत हुने सुअवसर पाउनसकेको भन्ने विचार थियो | यता फर्किआएर पढ़ाई गर्ने विचार पनि हराइसकेको थियो | त्यहाँ एम.एस्सी.मा भर्ना को लागि आवेदन-पत्र दिने समय सिद्धिनलागेको देखेर प्रेम, देशरत्न र अन्यको सहयोग लिएर बी.ए. अनर्समा अध्यनरत् शान्ति प्रधान (वर्तमान डा, शान्ति छेत्री)-ले सो भरेर बुझाई मलाई तार पठाएर खबर गरेकी थिइन् | रिनाक सरकारी स्कूलमा ‘हेडसर’ भई सेवारत् बुवा स्वयम् मलाई लिन वीरगन्ज पुगेका थिए | मेरा मित्रहरुको यस कृपा फलस्वरूप नै आफुलाई केही शिक्षित र सक्षम बनाउनु सकेकोमा ती सबैप्रति म आजीवन अनुग्रहित छु |

साहित्य अकादेमी सञ्योजक

हाल साहित्य अकादेमीको ‘नेपाली भाषा परामर्श समिति’का लागि सञ्योजक “प्रेम प्रधान (जन्म १ जून १९४८) एक कुशल कवि, निबन्धकार, कथाकार, समीक्षक एवम् उपन्यासकारक रूपमा नेपाली साहित्य जगतमा सुपरिचित छन् | तिनले आजसम्म ७ वटा मौलिक साहित्यिक कृतिहरु नेपाली साहित्यलाई समर्पण गरेका छन् | तिनको बहुचर्चित उपन्यास ‘उदासीन रुखहरु’लाई साहित्य अकादेमी दिल्लीले अकादेमी पुरस्कार सन् २००२मा प्रदान गरेको छ | नेपाली साहित्यमा विज्ञान, फ्रायडीय मनोविश्लेषण एवम् अस्तित्ववादी सिद्धान्तहरु समाएर लेख्ने प्रधानका तीन कृतिहरु ‘कालो सर्प’ (कथा सङ्ग्रह ), उदासीन रुखहरु (उपन्यास) र प्रयोगको मेसिन (उपन्यास) निकै चर्चामा आएको छ | तिनीले नेपाली साहित्य सम्मेलनद्वारा प्रकाशित ‘दियालो’, ‘हिमालोक’, ‘चाँप-गुराँस’ आदि साहित्यिक एवम् वैज्ञानिक पत्रिकाहरु पनि सम्पादन गरेका छन् |” यो परिचय साहित्य अकादेमीद्वारा सन् २०१०मा प्रकाशित पुस्तक ‘भारतीय साहित्यका निर्माता शिव प्रधान’-बाट प्राप्त छ |

“प्रेम प्रधान – नेपाली साहित्य जगत्-मा परिचित नाउँ हो (नेपाल लगायत); प्रेम प्रधान – कवि, कथाकार, निबन्धकार एवं समालोचकको रूपमा चिन्हित छन् | नेपाली वाङ्गमयका पाठकवर्गले अति रुचाएका व्यक्तिहरुमा प्रेम प्रधान पनि एउटा ‘विशेषण’ हो|” भनी लेखेका छन् उनको प्रथम पुस्तक ‘कालो सर्प’को आफ्नो भूमिका ‘प्रेम प्रधान : कथाको नयाँ क्षितिज’मा स्वर्गीय शिव प्रधानले परिचय गराउँदै लेखेका छन् सन् १९९५मा |

‘नेपाली भाषा परामर्श समिति’मा सञ्योजकको पदमा पाँच वर्षको कार्यकालका लागि फरवरी २०१३ सालदेखि आसीन प्रेमलाई डा. जस योन्जन ‘प्यासी’, प्रद्युम्न श्रेष्ठ, भूपेन्द्र अधिकारी, डम्बरमणि प्रधान, थिरूप्रसाद नेपाल, चुड़ामणि अधिकारी, ज्ञानबहादुर छेत्री, सुभद्रा गुरुङ अनि चन्द्रकुमार राईको सहयोग प्राप्त छ | उहाँ डा. जीवन नामदुंगपछि सञ्योजक नियुक्त हुनुभएका हुन् | यस पदमा रहनु भई साहित्य अकादेमीलाई नेपाली भाषाको संवर्धन र विकासमा विगतमा आफ्ना महत्वपूर्ण परामर्शद्वारा सञ्योजक हुनभई योगदान पु-याउनुहुने साहित्यकारहरु पारसमणि प्रधान, इन्द्रबहादुर राई, एम.एम.गुरुङ अनि आर.पी. लामा पछि प्रा. गोपीनारायण प्रधान रहेका र अब डा. जीवन नामदुंग हुन्छन् भनी प्रा. प्रधानले ३०.११.२००७को एक पत्रमा मलाई जनाएका थिए |

0 Comments

"भूपेन ह्जारिका - टिष्टा तिमी बग्छौ किन?"

2/2/2014

0 Comments

"भूपेन ह्जारिका - टिष्टा तिमी बग्छौ किन?"
राजीव शङ्कर श्रेष्ठ

राजधानी दिल्लीमा यस वर्षको गणतन्त्र दिवस समारोहमा प्रस्तुत झाँकीहरुमध्ये जसले मलाई अत्याधिक आकर्षित गरेको थियो त्यो थियो आसामको प्रस्तुति जुन ‘पद्म भूषण’द्वारा सम्मानित ‘आसामका स्वर्णिम स्वर’ स्वर्गीय भूपेन हजारिकाको स्मृतिमा समर्पित थियो ! चलचित्र, सङ्गीत, संस्कृति र साहित्यको क्षेत्रमा अविस्मरणीय योगदानको लागि उहाँको विशालकाय मूर्ति सँगसँगै कालजयी गीत ‘गङ्गा’ बजाएर यहाँ प्रदर्शित गरिएको थियो | यसबाट यो थाहा लाग्छ कि उहाँको निधन पछि पनि जनमानसका हृदयभित्र कतिसम्म प्रभावित पारेर अझ गहिरो बसेकाछन् | यस झाँकीलाई भारत सरकारको रक्षा विभागद्वारा उत्कृष्टतामा तृतीय ठहर गरिएको थियो | मलाई सम्झना आउँछ मेरो त्यो लेख जुन मैले निधनको खबर सुनेर उहाँको सिक्किम भ्रमणको स्मरणमा श्रद्धाञ्जलिस्वरूप समर्पित स्थानीय अङ्ग्रेजी दैनिक ‘सिक्किम नाउ’-मा प्रकाशित भएको थियो | वास्तवमा उहाँ राष्ट्रको सर्वोच्च नागरिक सम्मान ‘भारत रत्न’ योग्य रहेका पक्ष पनि राखेको थिएँ |

सुविख्यात गायक भूपेन ह्जारिका (८ सितम्बर १९२६ – ५ नवम्बर २०११) को अन्तिम यात्रामा तारिख ९ नवम्बर को बिहानी गुवाहाटीका सड़कमा मानव समुद्र उर्लेर-उफानिएर उनको अश्रुजलसँग सामेल भई आखिरी पटक दर्शन गर्न निस्केका थिए भने अनेकौं आफ्ना घरका छतबाट अनि कति रुखका टुप्पामा चढ़ी आफ्ना प्रिय गायकको अन्तिम दर्शन गर्न अश्रुपूर्ण नयन लिएर श्रद्धाञ्जलि अर्पण गरिरहेका थिए | आफ्ना गीतहरुले नै अमर भएकाले उहाँका गीतहरु सँगसँगै वैदिक मन्त्रहरुका उच्चारणका प्रार्थनासाथ “भूपेन ह्जारिका अमर रहोस्”-को नाराले सम्पूर्ण यात्रा र वातावरण नै गुञ्जायमान रहेको थियो | गुवाहाटी विश्वविद्यालय परिसरमा ब्रह्मपुत्र नदीको किनार आसाम प्रहरीद्वारा २१ तोपको सलामी दिँदैथिए भने डाक्टर र फरेन्सिक विशेषज्ञहरु भावी पिढ़ीका लागि उहाँका चरण-चिन्हहरु लिनमा व्यस्त देखिँदै थिए – चितामा अग्नि दिई उहाँको पार्थिव शरीरलाई पञ्चतत्वमा विलिन हुनदिनअघि |

सिक्किमका तत्कालीन राज्यपाल बी. पी. सिँहले आफ्नो श्रद्धाञ्जलि आफ्नो नागरिक सेवाका शुरुका दिनहरु जब भूपेन ह्जरिकालाई आसाम विधान सभामा सन् १९६७मा निवार्चित भएका घोषणा गरेका थिए अनि पछि सङ्गीत नाटक अकादेमीका अध्यक्षको हैसियतमा आफ्ना दुइटा पुस्तकको विमोचन उहाँका बाहुलीबाट उनका गीत “गङ्गा बहती हो क्यों”का साथ भएको स्मरण गर्दै अर्पण गरेका थिए | उनले उहाँ एक बहुप्रतिभाशाली व्यक्तित्व भनी आसामी र बाङ्ग्ला भाषामा मात्र नभई हिन्दी र अङ्ग्रेजीमा पनि गीत लेख्न र गाउनमा पुख्त थिए | सिँहका अनुसार उहाँ जस्ता उच्च कदका महान् गीतकार तथा सङ्गीतकार बिरलै जन्मन्छन् अनि उहाँको निधन आसामी साहित्य र सङ्गीतलाई अनि उहाँका परिवारका सदस्य र मित्रगणलाई मात्र नभई भारतको लागि पनि अपितु सङ्गीतको संसारलाई नै एक ठूलो क्षति भएको बताए |

उहाँको सिक्किम भ्रमण बारे जानकारी त्यस दुःखद घड़ीमा कसैले सम्झे कि सम्झेनन् मैले इन्टरनेटमा समेत यसबारे खोजिहेरेँ | यस खोजले मलाई वेब साइट ‘भूपेन हजारिका डट कम’ पु-यायो जस अनुसार डाक्टर भूपेन ह्जारिका आजको भारतीय सांस्कृतिक धरोहरको पृष्ठभूमि/क्षेत्रमा उहाँ एक मार्गदर्शक - खूबै उच्चतम प्रसिद्धिका एक बहुमुखी प्रतिभाशाली बहुविद्य व्यक्तित्व, एक असल कवि, संगीतकार, गायक, अभिनेता, पत्रकार, लेखक र फिल्म निर्माता थिए |

‘हुने बिरुवाको चिल्लो पात’ भने झैं भूपेन ह्जारिकाले दस वर्षको कलिलो उमेरमा छँदा नै आफ्नो प्रथम गीत स्वयम् लेखेका अनि गाएका पनि थिए | पाठकहरुलाई यो जान्न चाख लाग्ला कि सन् १९९८मा प्रख्यात चित्रकार एम. एफ. हुसैनद्वारा लिखित र निर्देशित चलचित्र ‘गजगामिनी’ उनी भूपेन हजारिकाले नै सङ्गीतबद्ध गरेका थिए | उहाँ आसामको चलचित्र उद्योगका (सन् १९३९मा नै १० वर्षको उमेरमा दोस्रो टकी/बोली भएको आसामी चलचित्र ‘इन्द्र-मालती’मा अभिनय अनि सन् १९५६ मा निर्देशनका साथै सङ्गीतकार, गीतकार अनि गायक भई ‘एरा बाटार सुर’ चलचित्र निर्माण शुरु गरी) एक पथ प्रदर्शक मात्र नभई एक मात्र जीवित ‘लेजेण्ड’ पनि भएकाले सही तवरमा पूर्वोत्तर भारतीय सांस्कृतिक विश्वका एक बिना ताजका बादशाह भनी सम्मानित थिए |

यहाँ पनि मैले भूपेन हजारिकाको सिक्किम भ्रमणबारे जानकारी पाइनँ | बरु समयको प्रवाहसँगै उहाँको सुमधुर सम्झना पनि धुमिलिंदै गएको पाएर मलाई मनमा एक विचार आयो किन अन्यत्र अनेकौं भएझैं यहाँ सिक्किममा भएका उहाँका प्रशंसकहरुमाझ म स्वयम् नै मसित रहेका सुमधुर यादहरु सञ्चय गरी केही पङ्क्तिहरु कोरी राखेर यस महान् व्यक्तित्व, जो आफ्ना जीवनकालमा नै एक जीवित ‘लेजेण्ड’ भएका थिए, त्यस महान आत्माप्रति म आफ्नो श्रद्धा-सुमन अर्पण गरूँ ! मेरो मन मस्तिष्कमा साँचेर अझ पनि लछ्याप्रै छाइरहेको उहाँको भ्रमण अनि त्यो सङ्गीतमय संध्याको सम्झना, जब मलाई सन् १९८०को दशकको उत्तरार्ध त्यस ऐतिहासिक समारोहमा सहभागी भई यी महान् सङ्गीतकारको विश्व-प्रसिद्ध गायन सुनेर आनन्द लिने दुर्लभ अवसर प्राप्त भएको थियो |

मेरो मनमा एक्कासी राज्यको सांस्कृतिक एवम् धरोहर विभागमा लामो समयसम्म सेवारत रही सन् २००२मा सेवानिवृत्त भएकी ख्यातिप्राप्त सङ्गीतकार शान्ति ठटालसित नै किन यो विषय सोधिहेरुं भन्ने उत्सुकता जाग्यो | दार्जिलिङमा फोनद्वारा सम्पर्क गरेँ तर उहाँबाट पनि मेरो जिज्ञासाको समाधान हुनसकेन | त्यस समय उनी गान्तोकदेखि बाहिर रहेकीले सो समारोह सर्वोकृष्ट भएको कुरा सुप्रसिद्ध अन्तर्राष्ट्रिय फुटबल खिलाड़ी जेरी बासीबाट पछि थाहा पाएकी मलाई जवाबमा भनेकी थिइन् | त्यसर्थ म फोनद्वारा बासीसित सम्पर्क गर्छु तर उहाँ पनि ठीक साल सम्झन सक्दैनन् | उहाँले सो एक सांस्कृतिक आदानप्रदान कार्यक्रम अन्तर्गत् भएको समारोह थियो जसमा महाराष्ट्र बाहेक आसामका कलाकारहरुको सहभागिता थियो | शान्ति ठटालले यो कुनै स्वतन्त्रता दिवस समारोहमा भएको होला भनिन् सो सम्भवत: यसो हुनसक्ने कुरा मलाई लाग्यो |

भूपेन ह्जारिका हिन्दी चलचित्र ‘रुदाली’मा आफ्ना ‘दिल हुंम-हुंम करे’ र अन्य गीत तथा सुमधुर सङ्गीतले राष्ट्रिय स्तरमा परिचित हुनअघि उहाँ सन् १९८४तिर सिक्किम आउनुभएको मलाई लाग्छ | यो लेखक आफ्नी श्रीमतीको साथ गान्तोकको कम्युनिटी हलमा एक साँझ सो समारोहमा उपस्थित भएको थियो | विकिपीडियाबाट यो थाहा लाग्दछ कि “एक गायकको रूपमा ह्जारिका आफ्ना भारी आवाज अनि उच्चारणद्वारा परिचित थिए भने उहाँ गीतकारको रूपमा उनका काव्य-कृतिहरु अनि लोकगीतहरुद्वारा माया-प्रिती विषय बाहेक सामाजिक र राजनैतिक टिप्पणी/विश्लेषण हुन्थे अनि सङ्गीतकारको रूपमा लोकधुनहरुको प्रयोगको लागि चिनिन्थे |” त्यस बेला उहाँले गङ्गा, डोला, जजावर (ययावर) तथा अन्य कर्णप्रिय गीतले विश्व भरि नै ख्याति कमाइसकेका थिए | आफ्नो कालजयी ‘गङ्गा बहती हो क्यों’ गीतलाई भोल्गा, थेम्स, हड्सन आदि जस्ता शब्द अङ्ग्रेजी भाषामा र जहाँ-जहाँ पुगे त्यहाँ स्थानीय विशेषता भएका नदीहरुको विभिन्न नामहरु प्रयोग गरी हिन्दी, आसामी र बाङ्ग्ला भाषा बाहेक हाम्रो प्रिय आफ्नै भाषा नेपालीमा ‘टिष्टा तिमी बग्छौ किन’ समेत भनी त्यस साँझ गीत सुनाएर दर्शकवर्गलाई मन्त्रमुग्ध पारेका थिए | उहाँ नेपाली भाषासित अनभिज्ञ थिएनन् अनि नेपाली संस्कृति र परम्पराप्रति अति आसक्त भएकाले नै आजीवन उहाँलाई जहिले पनि सिरमा भातगाउँले टोपीले सुसज्जितरहेको हेर्न पाउँथ्यौँ – चितापर्यन्त |

0 Comments

प्रेम प्रधान – नयाँ क्षितिज खोज्दै

"भूपेन ह्जारिका - टिष्टा तिमी बग्छौ किन?"

About the Author

Reaching Beyond

Archives

Categories